माझे स्वातंत्र्य

माझे स्वातंत्र्य

माझ्या मते स्वातंत्र्य म्हणजे जबाबदारीचे भान ठेवून इच्छेप्रमाणे वागण्याची मुभा.

मात्र ही आदर्श व्याख्या झाली. मी स्वतः त्याप्रमाणे वागते का?
तर पूर्णत्वाने नक्कीच नाही. लहानपणापासूनच मला "वडीलधारी मंडळी सांगतील त्याप्रमाणे वागणे योग्य" असेच शिकवले गेले. स्वतःहून निर्णय घेण्याची संधी मला फारशी मिळाली नाही. किंवा मिळालीच तर ती मला पेलता आली नाही. हे सांगताना मला लहानपणीचे काही प्रसंग आठवतात.

तिसरी चौथीच्या सुमारास माझ्या जवळच्या मैत्रिणी नाचाच्या वर्गाला जात. मलाही नाच शिकायची खूप इच्छा होती. मात्र तसा निर्णय घेण्याचं स्वातंत्र्य मला घरून मिळालं नाही. मैत्रिणींनी घरी येऊन आईला गळ घालूनही मला परवानगी मिळाली नाही.

त्यानंतर आठवीच्या सुमारास मला चित्रकलेच्या वर्गांना जायची इच्छा होती. ते शाळा सुटल्यावर उशिरापर्यंत असत. त्यावेळी मी घरी हट्ट करून त्यांना जायला सुरुवात केली. मात्र चित्रकलेमुळे अभ्यासात मागे पडलेले चालणार नाही, पहिल्या पाचात नंबर आला पाहिजे असा सततचा धाक मला काही काळाने असह्य झाला. आणि मी ते वर्ग अर्ध्यावरच सोडून दिले.

दहावीला मला ९०% गुण मिळाले. पण त्यामुळे ताण कमी व्हायच्या ऐवजी वाढलाच. मग बारावीच्या परीक्षेच्या वेळी माझ्याकडून असलेल्या अपेक्षांचे ओझे मला पेलवलेच नाही. आणि त्या परीक्षेत अपेक्षेइतके यश न मिळाल्यावर मला खरं तर हायसंच वाटलं, की आता माझ्यावरील अपेक्षा संपतील. लग्नापर्यंत मला घरून कधीही मुक्कामी सहलीला पाठवले नाही. प्रत्येक वेळी मिळालेला नकार पाहून हळूहळू मला अशीच सवय लागली की कसलाही हट्ट करायचा नाही आणि जे सांगितले जाईल ते विनातक्रार ऐकायचे.

मी घेतलेला पहिला निर्णय म्हणजे नीरज बरोबर लग्नाचा. तो मी कसा घेतला याचं मला अजूनही आश्चर्य वाटतं. कदाचित पहिल्यांदाच मला घराबाहेरील कोणाचे तरी पाठबळ मिळताना दिसले म्हणून असेल. घरातून सुरुवातीला विरोध होऊनही मी निदान घरी इतकं तरी सांगू शकले की मला नीरज बरोबरच लग्न करायचे आहे.

आता मला स्वातंत्र्य असले तरी लहानपणीच्या सवयीमुळे म्हणा किंवा बुजऱ्या स्वभावामुळे म्हणा मी त्याचा पुरेसा उपभोग घेत नाही असे मला वाटते.

>> मी आर्थिकदृष्ट्या स्वतंत्र आहे का?
हो. मी आर्थिकदृष्ट्या नक्कीच स्वतंत्र आहे. लग्नानंतर सुरुवातीला मी कमावत नव्हते तेव्हाही स्वतःच्या इच्छेप्रमाणे खर्च करायची आडकाठी नव्हती. मात्र इतर कोणाला उत्तर द्यावे लागत नसले, तरी मला स्वतःलाच कुठेतरी थोडं अडखळायला होत असे. आता स्वतः कमवायला लागल्यावर (आताही मी ऑफिसमध्ये केलेल्या कामाचा मोबदला म्हणून पगार घेते) तोही प्रश्न उरला नाही.

>> शारीरिकदृष्ट्या आणि मानसिकदृष्ट्या स्वतंत्र आहे का?
माझ्यावर शारीरिक किंवा मानसिक बंधने आहेत असे नाही, मात्र माझ्या स्वभावानुसार कुठेतरी मला शारीरिक आणि मानसिक आधार घ्यायची सवय झाली आहे. ही सवय दूर व्हावी अशी माझी इच्छा आहे, मात्र त्यादृष्टीने पुरेसे प्रयत्न माझ्याकडून होत नाहीत, किंवा खरंतर त्यासाठी लागणारे धैर्य मला गोळा करता येत नाही.

>> वैचारिकदृष्ट्या स्वतंत्र आहे का?
हो. नक्कीच. मात्र माझा स्वभावच वैचारिक बंडखोरी करण्याचा नसल्याने या स्वातंत्र्याचा कस लागण्याची वेळ माझ्यावर फारशी आलेली नाही.

>> लैंगिकदृष्ट्या स्वतंत्र आहे का?
हो. नक्कीच. याबाबतीत माझ्या निर्णयाचा पूर्ण आदर राखला जातो.

>> रोजच्या दिवसभराच्या कामात स्वतंत्र आहे का?
रोजच्या दिवसभराच्या कामात मी बरीचशी स्वतंत्र असले, तरी पूर्ण नाही. काही कामांसाठी (विशेषतः घराबाहेरील) मी अवलंबून असते. या बाबतीत मी प्रयत्नपूर्वक स्वावलंबी बनण्याची गरज आहे.

>> कुठले निर्णय घेण्याचं स्वतंत्र्य मला आहे? कुठले नाही?
आता सर्वच प्रकारचे निर्णय घेण्याचे स्वातंत्र्य मला आहे. स्वातंत्र्य नाही असा अमुक एक निर्णय डोळ्यांसमोर येत नाही. अर्थात काही निर्णय कुटुंबातील व्यक्तींचे मिळून असतात, पण त्या निर्णयातही माझा पुरेसा सहभाग असतो.
आदित्यला आम्ही लहानपणापासूनच स्वतःचे निर्णय स्वतः घेण्यास प्रोत्साहन देत आलो आहोत. तो ज्या आत्मविश्वासाने निर्णय घेतो ते पाहून मला आनंद होतो.

>> एक बाई म्हणून मी स्वतंत्र आहे का?
अर्थात आपल्या समाजात वावरताना बाई म्हणून विशिष्ट अपेक्षा आणि मर्यादा येतातच, आणि त्याचा त्रासही होतोच. पण या बाबतीत लहानपणापासून बिंबवलेले असल्याने कुठेतरी त्याबद्दल स्वीकारलेपण आले आहे.