व्रत वैकल्ये -- २

अश्विनी,
>> उत्सव साजरा करण्याची एक पद्धत यापलीकडे त्याला काही महत्व द्यावं असं मला वाटत नाही.
अगदी मान्य!
आपण फक्त महत्त्वाच्याच गोष्टींवर लेख लिहितो असं नाही. :)
यावर मला लिहावं असं वाटलं, कारण ही प्रथा सर्वव्यापी होत चालली आहे,
दुसरं असं की सकाळपासून रात्रीपर्यन्त , जिम असो, शाळा असो, कार्यालय असो, लिफ्ट असो की दवाखाना असो,
सगळीकडॆ त्यावर बोललं जातंय.
ही उत्सव साजरा करण्याची पद्धत लवकरच रूढी होत जाईल, असं मला दिसतं आहे, त्याचे साक्षीदार आपण आहोत. त्याची नॊंद करून ठेवली पाहिजे असं मला वाटलं.
आणि समाजमनाची मानसिकता कशी असते? हे काही शोधता येईल का यावरून? हे पाहावंसं वाटलं.

ही प्रथा देवीच्या अवाढव्य मूर्ती, मोठाले मंडप किंवा कर्णकर्कश्य आवाज.... यासारखी अनिष्ट नाही. तिचं उपद्रव मूल्य काही नाही. असं जे म्हणते आहेस त्यावर मला वेगळं सांगायचं आहे.
पर्यावरणावर, समाजाच्या रोजच्या व्यवहारांवर अनिष्ट परीणाम करणार्‍या प्रथा तेव्हढ्या अनिष्ट आणि माणसाच्या मनावर परीणाम करणार्‍या , त्याला अनिष्ट वळण लावणार्‍या प्रथांना काय म्हणायचं? तशा प्रथा धोकादायक नाहीत का?

 पहिला लेख लिहिल्यावर मी एक क्रियापद वापरलं जाताना ऎकलं, नवरात्र पाळणे! रंग पाळणे!
या प्रथेला धार्मिक अस्तर आहे त्यामुळे सर्वसामान्यांत प्रथा नाही पाळली तर कोप होणार, अर्धवट सोडली तर आणखी काहीतरी होणार, नऊ दिवस नाही तर निदान एक दिवस पाळलंच पाहिजे..... असलं काय काय सुरू होईल.
मग रंग पाळल्याने कोणाची कशी भरभराट झाली च्या कहाण्याही येतील.
 दुसरं असं की कोणीतरी अज्ञात व्यक्ती ठरवताहेत आणि समाजातले बरेच लोक पाळण्याच्या मागे आहेत, चर्चा करताहेत. म्हणजे आकाशवाणी झाली "हे करा" की प्रश्न न विचारता लोक करताहेत, ही कशी मानसिकता आहे? ती आहेच, यानिमित्ताने दिसली, जशी अन्य निमित्तांमुळेही दिसते.
 -----
या मुळे मला एक जुना प्रसंग आठवला.
मी आठवीत असेन. औरंगाबादला गावात हडळ आली आहे, अशी अफवा उठलेली. जर तुम्ही हळदी-कुंकवाचे हात दारावर उठवले तर हडळ त्याला घाबरते, आणि त्या घरात जात नाही, असं होतं. पेपरमधून बातम्या, हळदी-कुंकवाचे हात उठवलेल्या घरांचे फोटॊ वगैरे. आम्ही ज्या निम्न मध्यमवर्गीय भागात राहतो, तिथे आजूबाजूला खूपच हात दिसत होते. हडळ येते की नाही माहीत नाही पण हात उठवण्यात काय तोटा आहे? झाला तर फायदाच!.... आमच्या घरावर अर्थातच असलं काही केलेलं नव्हतं. आमच्या मागे राहणार्‍या काकू आल्या आणि हात उठवले पाहिजेत वगैरे बोलायला लागल्या. आम्ही ते उडवून लावत होतो. विशेषत: बाबा!  बाबा म्हणाले रात्री दार वाजलंच, हडळ आली तर तिला सांगा मागे कुळकर्ण्यांकडॆ जा. ती इकडे आली की आम्ही बघून घेतो. बराच वेळ मजा चाललेली.
 शेजारचा एक शहाणासुरता माणूस ठामपणे नाही म्हणतोय याचा परीणाम त्या बाईवर झाला आणि तिने हात उठवले नाहीत.
मला भारी वाटलं, मग शाळेत किंवा कुठेही या विषयावर बोलणं चाललेलं असलं की आम्ही ते उडवून लावत असू. नाही म्हंटलं तरी त्याचा परीणाम होतो.
------
दुसरी एक गोष्ट आठवते, आहे.
 ताईने इथे दीडवर्ष राहून तिचं पीएचडीचं काम केलं. मनापासून आणि खूप छान. तिचे कष्ट दिसत होते, आम्ही पण चर्चांमधे सामील असायचो, तिच्या शोधनिबंधात जरा गुंतलेले.
नंतर सावकाश व्हायवा होती. त्यादिवशी विद्यापीठात ती एकटीच गेली. निदान तिच्या आई आणि बाबांना न्यायला हरकत नव्हती. तिचं कौतुक ऎकायला छानच वाटलं असतं.
 ती म्हणाली होती. तिथे व्हायवा म्हणजे नातेवाईकांची गर्दी होऊन बसते. डॉक्टरेट मिळणं हा एक उत्सव असल्यासारखं नटून थटून नातेवाईक येतात. नंतरच्या खाण्यापिण्याविषयीचंच बोलणं सुरू असतं. विद्यापीठातल्या या प्रथेला माझा ठाम विरोध आहे. त्यावेळी अभ्यासविषयक चर्चाच , पुरेशा गांभीर्याने व्हायला हवी. आई - बाबा तिथे शांत राहून ऎकतील, साध्या कपड्यात असतील, खरेच आहे. विद्यापीठातली ही पद्धत बंद व्हावी असं मला वाटतं, ते मला माझ्या कृतीतून दाखवून द्यायचं आहे. ती एकटीच गेली. घरी आल्यावर संध्याकाळी आम्ही पार्टी केली.
-----
  सांगायचा मुद्दा असा की समाजातले बहुसंख्य लोक अशा पद्धतीने एका बाजूला झुकलेले असतात तेंव्हा काहीजणांनी तरी ठामपणे उभं राहायला लागतं आणि काही वेळा समतोल साधण्याचा प्रयत्न म्हणून दुसर्‍या बाजूला झुकायला लागतं.
----
अश्विनी, धन्यवाद! रंग पाळणारांच्या बाजूने काही बोलत/ लिहित राहीलीस.
म्हणून चर्चा पुढे गेली.

*******
माझ्या मनात एक कल्पना , पहिला लेख लिहिला तेव्हाच येऊन गेली होती. ती अशी की आपण "इंद्रधनु" ने , आपल्या आजू बाजूच्या बायकांशी या विषयावर बोलून त्यांची मते नोंदवून ठेवायची. अजून दोन वर्ष हे सातत्याने करायचं. बघू काय निघतंय ते! हा एक छान प्रकल्प होऊ शकेल.
*******