Saturday, December 31, 2011

वारीस आणि एफजीएम -- १


पिरेल्लीची कॅलेंडर्स जगतविख्यात आहेत. या कॅलेंडर्सवर सुपरमॉडेल्स आणि सुपरस्टार्स झळकतात. त्यांनाही या कॅलेंडरवर आपली छबी झळकणं म्हणजे आपला बहुमान आहे असं वाटत असतं. पिरेल्ली च्या मोजक्या १५ - २० हजार प्रती काढल्या जातात. त्या विक्रीसाठी ठेवल्या जात नाहीत. पिरेल्लीची बडी गिर्‍हाईकं आणि जगातल्या काही नामांकीत व्यक्तींनाच ती भेट म्हणून दिली जातात. ऑस्करच्या कार्यालयात, युनोत, बिल गेटस च्या कार्यालयात किंवा मुकेश अंबानीच्या कार्यालयात .... ही झळकलेली दिसतात.
 १९८७ मधे पिरेल्ली कॅलेंडरच्या मुखपृष्ठावर छापलं गेलेलं जिचं छायाचित्र होतं. ती होती.... वारीस डियरी! हा फॅशन जगतातला सर्वोच्च बहुमान समजला जातो. तोवर वारीस ही फॅशन विश्वाला अज्ञात असलेली तरूणी होती.
  काय आहे तिची कहाणी? ती इथवर कशी पोचली?
 वारीस सोमालियातल्या एका खेड्यात जन्मली आणि वाढली. सोमालिया दुष्काळग्रस्त आणि कुपोषित. तिही एका खायप्यायची वानवा असलेल्या घरात जन्मली. सोमालियात घरगृहस्थी चालवतात स्त्रिया, पुरूष कधीतरी शिकार करतात आणि ऎरवी दारू पिऊन पडून राहतात. पण घरावर अधिकार असतो अर्थातच पुरूषांचा!
 थोडसं कळू लागल्यावर वारीस शेळ्या राखण्यासाठी जाऊ लागली. दिवसा तापलेल्या वाळूतून ती वणवण फिरायची रात्र होताच कडाक्याची थंडी पडायची, उशीरा ती घरी परते. अनेकदा अर्धपोटी राहावं लागायचं तर कधी कधी दोन दोन दिवस उपास घडे. तिथे कुणाला शाळेचं नावदेखिल माहीत नाही. या काळात निसर्गच तिचा सखासोबती होता. प्राण्यांसारखं तिही पाणी दिसताच पिऊन घ्यायची.
 दिवस असे जात होते, ती मोठी होत होती.... एक दिवस तिच्या बापाने तिच्यासाठी एका म्हातार्‍याचं स्थळ आणलं. वारीसचं रूप पाहून म्हातार्‍याने तिला मागणी घातली होती, त्याबदल्यात तो तिच्या बापाला पाच उंट आणि पंचवीस शेळ्या देणार होता. वारीस आईजवळ रडली, म्हणाली यापेक्षा तू मला मारून का टाकत नाहीस?
 मध्यरात्री आईने वारीसला हळूच उठवले आणि म्हणाली, " सूर्य उगवतो त्या दिशेने पळत जा. तिकडे मोगादिशू आहे, कदाचित तिथे तुझी बहीण भेटेल. आता पळ... तू आणि तुझं नशीब."  वारीस जिवाच्या आकांतानं पळात राहिली, काही वेळाने पाहिलं तर बाप मागून येत होता... तिला त्याच्यापेक्षा जास्त वाळवंटाची सवय होती... केंव्हातरी बाप थकला थांबला..... चारपाच दिवसांनी ती एका सडकेपाशी पोचली. मग बसवाल्याच्या कृपेने मोगादिशूला... मोगादिशू सोमालियाची राजधानी आहे...... काही दिवसांनी अचानक तिला तिची बहीण अमन भेटली.... मग तिच्याकडे राहिली..... अमनही तिच्याकडून भरपूर कष्ट करवून घेत असे..... मग मावशीकडे गेली.... योगायोगाने एका मावशीचा नवरा राजदूत होता .... मग घरकामात मगत करायला म्हणून त्यांच्याबरोबर लंडनला आली..... त्यांच्याकडे मोलकरीण म्हणूनच राहिली..... तीन वर्षांनी ते कुटूंब सोमालियात परत जाताना त्यांच्याबरोबर परत गेली नाही. लंडनमधेच कुठे कुठे कामे शोधत राहिली.
 तिचं रूप आणि बांधा कुणाच्याही नजरेत भरेल असाच होता. एका फोटोग्राफरने तिचे फोटो काढले पण बदल्यात काहीही पैसे दिले नाहीत. तिला धड इंग्लिश बोलता यायचं नाही. कुठूनतरी तोडकं मोडकं शिकली. ती मॅकडोनाल्डस मधे बशा धुवायचं, फरशा आणि भिंती धुवायचं काम करत होती. तेव्हा तिला डोनोव्हान या फोटोग्राफरचा फोटो काढायला ये म्हणून निरोप मिळाला. जावं की नाही , ती विचार करत होती. जाऊन तर पाहू, असे ठरवून गेली.
  टेरेस डोनोव्हान जागतीक किर्तीचा छायाचित्रकार होता. त्याने तिला ठरलेले हजार पौंड दिले आणि तिचे फोटो काढले. त्यावर्षी पिरेल्लीची थीम होती, ’ब्लॅक ब्युटी’ आफ्रिकन तरूणींचे फोटो कॅलेंडरवर झळकणार होते. .......... आणि मुखपृष्ठासाठी वारीसच्या छायाचित्राची निवड झाली!
....................................................................................................
वारीस अक्षरश: खोर्‍याने पैसे कमवू लागली..... काही दिवसांतच तिने मर्सिडीज घेतली, लंडनमधल्या उच्चभ्रू भागात एक बंगला घेतला.......
......................................................
 सारेच कसे अविश्वसनीय!

इथून पुढे एखाद्या राजकन्येसारखी वारीसची गोष्ट गेली असती....... पण तिच्या भूतकाळात आणखी काही दडलेले होते!
खरंतर राजकन्येला अप्राप्य ते काय असणार?

(संदर्भासाठी डॉ. श्रीकांत मुंदरगी यांच्या ’वाळूत उमललेलं फूल’ या चंद्रकांत दिवाळी अंकातील लेखाचा उपयोग झाला आहे. )


Thursday, December 15, 2011

वेश्या -- १



मी घराचं काम पाहात होते, काहीतरी आणायला रविवारपेठेत का कुठेतरी जायचं होतं, तिकडचे रस्ते मला फारसे माहीत नाहीत. कुठेतरी चुकले आणि एकदम बुधवारपेठेत शिरले. दुपारी बारा एकची वेळ असेल. त्या गल्लीतलं वातावरण वेगळं होतं, माझ्या लक्षात आलं. चेहरे रंगवलेल्या मुली आणि बायका. आपल्याला चित्रपटात पाहून असं वाटत असतं की वेश्या म्हणजे दिसायला सुंदर!  तसं काही नव्हतं, जाड्या भरड्या चेहर्‍याच्या, जरा भडक कपडे घातलेल्या त्या बायका होत्या. इथे संख्येने खूप दिसत होत्या म्हणून! इतरत्र वेगळ्या ओळखू आल्याच असत्या असं नाही. मी अस्वस्थ झाले, ती गल्ली कधी संपेल असं मला झालं! ऊन आणि गर्दी , रस्ता संपत नव्हता. केव्हातरी लक्ष्मी रोड लागला, ओळखीच्य़ा पाट्या दिसायला लागल्या आणि मला हुश्श झालं.
 काय घ्यायचं होतं ते न घेता सरळ मी घरीच आले.
 दिवसभर मला कसंसंच होत होतं.
 का?
 मला कळून मी वेश्यांना पाहिल्याचा तो पहिलाच / एकमेव प्रसंग होता.
 वेश्या म्हणजे न बोलण्याचाच विषय!

आम्हांला शिकायला ’वेश्यांचा अभ्यास’ होता, तेव्हा मी त्यावर विचार करायला लागले. त्यापूर्वी समाजाने स्त्रियांची केलेली ’गृहिणी आणि वेश्या’ ही विभागणी मला मान्यच होती.
 मार्क्सवादी स्त्रीवाद्यांनी ” गृहिणी म्हणजे जी कराराने एकाच गिर्‍हाईकाला आयुष्यभर शरीरविक्रय करते, तर वेश्या ही वेगवेगळ्या गिर्‍हाईकांना शरीरविक्रय करते." " वेश्या ही अधिक स्वतंत्र आहे, ती नाही म्हणू शकते" ....... अशी मांडणी केली आहे. ती शिकल्यावर दोन दिवस मला काही सुचेना. जसजसा विचार करू लागले, तसतसं ते किती खरं आहे, हे कळत गेलं. आणि ठिणगी पडल्यासारखं झालं. एकूणच समाजात लैगिंकतेचं राजकारण कसं चालतं, हे लक्षात आलं.
 स्त्रियांनी पातिव्रत्य राखणं ही पुरूषसत्ताक पद्धती चालू राहण्यातली कळीची गोष्ट आहे.

स्त्रियांनी हे समजून घेतलं पाहिजे    .... स्त्रियांचा अभ्यास, त्यांचा इतिहास, त्यांच्यावरचे अत्याचार, त्यांच्याकडून असलेल्या अपेक्षा, त्यांची गुलामी, त्यांचं वस्तुकरण, त्यांची विभागणी....... आणि यामागचं राजकारण.......

............

हिरो

  माझ्या मैत्रिणीची एक मैत्रीण आहे. क्लार्क. आपलं काम प्रामाणिकपणे करणारी. कधीही कुठल्या कामाचे वरून किंवा टेबलाखालून असे पैसे तिने घेतले ना...