कमावणं

नीरज, आनंद, धन्यवाद!

कमावणं म्हणजे नोकरीच आणि ती ही निरर्थकच असा विचार का करावा? आवडीच्या गोष्टींतून अर्थार्जन का करू नये?
मान्य! (सगळ्यांना ते शक्य नसते तरी मान्य!)
मी जी नोकरी करत होते ती तशी निरर्थकच होती, कुणी सांगावं मी ती करत राहिलेही असते. मी त्यासंदर्भात लिहिले आहे.

 "कामाची विभागणी" हे तत्व महत्वाचं आहे.
मान्य़!
घरात येणार्‍या कमाईवर सगळ्यांचा हक्क आहे असे मानूया. मग काय करशील? समज प्रत्येकाच्या नावे त्याच्या/ तिच्या खात्यात ठरलेली रक्कम जमा केली, त्या पैशांवर त्या व्यक्तीचा हक्क, बरोबर आहे? म्हणजे ते पैसे ती व्यक्ती हवे तसे खर्च करू शकेल. (हे ही शक्य नसतं)
 मग तर माझी समस्या सुटलीच नां! मी सध्या जे काम करते त्याचेच पैसे मला मिळायला लागले तर आर्थिक परावलंबन नाही (रूखरूख नाही)
तू ज्या वाटेने विचार करतो आहेस त्यासाठी मला तुझ्याबद्दल आदर वाटतो. पण हा एक सापळा आहे, नीरज. घर सांभाळून मला पैसे मिळायला लागले तर मी घराबाहेर कशासाठी पडायचं?
 घरकामाला वेतन अशी चळवळ युरोपात झाली होती. काही देशांमधे तसे कायदेही झाले (कदाचित स्वित्झर्लंड किंवा स्वीडन) काही नवरे नियमितपणे घरकामाचा पगार आपल्या बायकांना देत असत. या आकृतिबंधामुळे असं झालं की त्या बायकांचं घरकाम पक्कं झालं, त्या घराशी बांधल्या गेल्या. जर त्या घरकामाचा पगार घेत आहेत तर घरकामात नवर्‍याच्या मदतीची अपेक्षाच नको. घरकाम हे तेच ते, कंटाळवाणे, कौशल्याची नाही तर वेळेची मागणी करणारे आहे. (मुलांकडे पूर्णवेळ लक्ष द्यावे लागते अशी कितीशी वर्षे असतात?) एकदा संसार मांडला आहे म्हणजे कुणालातरी घरकाम करावे लागणारच आहे, म्हणजे मदतनीसांचे साह्य घेऊन का असेना, त्यात अडकून राहावेच लागते. मग कौशल्याची, कस लागेल अशी, त्यांची वाढ होईल अशी, कामे त्यांच्या वाट्याला येतच नाहीत. व्यक्ती म्हणून त्यांचा विकास थांबवला जातो.
 घरातल्या जास्तीत जास्त कामांसाठी बाईला मदत मिळायला हवी. छोट्या विभक्त कुटूंबांमुळे स्त्रीचा श्वास मोकळा झाला आहे पण तिच्यावरच्या घरातल्या जबाबदार्‍या वाढल्या आहेत, तात्पुरती तिची जबाबदारी उचलू शकेल असं कुणी नाही. ’घर मी चालवते/ माझ्यामुळे चालते’ च्या मुखवट्यामुळे कुठल्या कुठल्या प्रगतीच्या वाटा बंद कराव्या लागतात याची बाईला जाणीव नाही. पर्यायी व्यवस्था काय असावी? कुटूंबव्यवस्था कशी असावी? कम्यून असावीत का ? निकड निर्माण झाली की समाज उत्तरे शोधेलच.(बहुदा)
 आता तर स्त्रियांवर इतका दबाव आहे (९० च्या उदारीकरणानंतर झालेले बदल....... यावर कधीतरी लिहिन.), तिने शिकलेलं असायला हवं, कुठल्यातरी कलेत पारंगत असायला हवं, चांगलं दिसायला हवं, घर व्यवस्थित ठेवायला हवं, मुलांच्या प्रगतीकडे लक्ष द्यायला हवं, नोकरी करायला हवी, घराबाहेरची कामे यायला हवीत....... ही यादी वाढती आहे.

कमावतं असणं आणि नसणं

तुम्ही जर एकत्र कुटुंबात रहात असाल अथवा पुरुष प्रधान घरात असाल तर तुम्ही कमावतं असणं आणि नसणं यावर तुमचं घरातलं स्थान निश्चितच अवलंबून असते असं मला नक्की वाटतं. काही एका रकमेच्या पुढील खर्च त्या कुटुंबातील प्रमुख व्यक्तीने घ्यायचा व त्यानंतर तो प्रस्ताव पटला तर तो मान्य करायचा यात त्या स्त्रीची स्वत:ची गरज, आवडनिवड,तिला काय वाटते हे मतच धरले जात नाही. आणि याचा आपण कमावते नाहीत याची एक बोचणी मनाला लागून रहाते. पिढ्यानपिढ्या हे असेच चालू राहील्याने या प्रवाहाविरुद्ध वागण्याला कोणीच पुढं येत नाही. आणि मग यात जी कमावती नसते तीची मात्र फरफट होत रहाते.आणि अगदी फालतू गोष्टींसाठी सतत कुटुंबातील कोणा न कोणा तरी व्यक्तीपुढे पैशांसाठी हात पसरावा लागतो.तर मोठे खर्च तर लांबच. यासगळ्यातून आपण आपल्याच माणसांचा आपल्यावर विश्वास नाही ही भावना सतत मनामध्ये घेऊन एक प्रकारची लाचारी आपल्या पदरात येते.मी कमावत नाही म्हणजे मी माझ्या कुटुंबासाठी काही एक स्वत:च्या चार गोष्टींचा त्याग करून घर संभाळते आहे. हे समोरच्याला सांगण्याचीही तिला गरज वाटत नाही. कारण समोरचा त्याच्या प्रत्येक कृतीतून तिला हे सतत दर्शवत असतो की तू काय जगावेगळं करतेस? आपल्या घरासाठीच करते. आणि हे केलेच पाहीजे.अशी त्या घरातील प्रत्येकाच्या वागणुकीतून तिला हे दिसत असते. आणि सतत ती आपल्या सेवेला आहे असे गृहीतच धरले जाते.का विश्वासाने एखादी ठराविक रक्कम तिच्या हाती सोपवली जात नाही. आणि ज्या अर्थी असे होत नाही त्या अर्थी तिने असे सतत तुमच्या पुढे पैशासाठी हात पसरलेले तुम्हाला चालतात. आणि कुठतरी आपण तिच्यापेक्षा श्रेष्ठ,कर्तृत्ववान अशी अहंकारी भावना त्या पुरुषाच्या मनात असते हे नक्की.आणि अश्यामुळेच एकाच घरातील कमावती आणि न कमावती अश्या दोन स्त्रीयांच्यात त्या घरातील इतरांचे वागणे हे वेगवेगळे असते. आणि घरातील माणसे जर असा भेदभाव करणारी असतील तर समाजातील इतरांचे काय म्हणावे.

कमावतं असणं / नसणं

तुमचे स्थान हे तुम्ही कमावतं असण्यावर अथवा नसण्यावर अवलंबून आहे असे तुम्हाला वाटते का?
कमावतं असण्या-नसण्यावर आपलं घरातलं स्थान अवलंबून नसतं.आणि ते तसं असूही नये.
MSc ला होते, तेव्हा मला कमावतं होण्याची घाईच झालेली होती. रिझल्ट लागण्याआधीच नोकरी मिळाली आणि माझ्या माझ्या आर्थिक जबाबदार्‍या मी उचलू लागले. लग्न ठरलं तेव्हा मी लग्नाच्या बाबतीत फ़ारसा काही वेगळा विचार केला नाही - म्हणजे कोर्टमॅरेज वगैरे. पण आपल्या लग्नातल्या खर्चाचा थोडातरी वाटा आपल्याला उचलता यायलाच हवा हे मात्र माझ्या डोक्यात पक्कं होतं. लग्नानंतर काही काळ आणि वेदात्मनच्या जन्मानंतर काही काळ मी कमावती नव्हते. खरंतर घरातलें सगळे आर्थिक व्यवहार मीच बघत होते. घरातले आर्थिक किंवा इतरही निर्णय आम्ही एकमेकांशी बोलल्याशिवाय घेत नव्हतो. माझ्याकडे भरपूर मोकळा वेळ होता. मोकळा वेळ कसा घालवायचा याचीही मला कधी चिंता पडली नाही. रोजच्या जबाबदार्‍या सांभाळून माझे कधी आवडीचे, कधी आवश्यक, कधी अनावश्यकही उद्योग चालूच असत. घरी असल्यामुळे बरेचदा आपण गृहीत धरले जात आहोत हे जाणवत असे, पण त्याबद्दल फ़ारसं काही वाटून घेतलं नाही. थोडंफ़ार हे होणार हे मीही गृहित धरलेलंच होतं. पण तरीही आपण कमावत नाही म्हणून मी अस्वस्थच असे. जगदीशचा कधीच आग्रह नव्हता मी कमावतं असावं असा. किंवा तो कधी घरातल्या खर्चांबद्दल मला विचारतही नसे/ नाही. पण आपण कमावत नाही म्हणून अस्वस्थ रहाणं हा माझ्याच स्वभावाचा भाग होता. आर्थिक बाजूचाही शक्य तेवढा वाटा तरी आपल्याला उचलायलाच हवा आणि ज्या क्षेत्रात शिक्षण घेतलं त्यात आपण काहीतरी करत रहायला हवं या उद्देशाने मी पुन्हा घर, मुलं आणि नोकरी या सगळ्या डगरींवर हात ठेवता येईल असं काम पाहिलं. यासाठी घरी बसून कमावतं रहाण्याचेही पर्याय होतेच. पण नोकरीच्या निमित्ताने बाहेर पडल्यावर आपलं म्हणून एक वेगळं वर्तुळ तयार होतं, घरापासून थोडा काळ दूर रहाणं चांगलंच असतं - अशा सगळ्या कारणांमुळे मी कमावतं असणं आणि त्यासाठी काही काळ घराबाहेर असणंच स्वीकारलं. त्यामुळे माझ्या बाबतीत तरी कमावतं असण्याचा आणि घरातल्या स्थानाचा काही संबंध नाही.

कमावतं असण्याचे फ़ायदे-तोटे :
याबद्दल विद्याने लिहिलं आहेच.
कमावतं असताना मिळणारं कामाचं appreciation ही आणखी एक जमेची बाजू. घरी असताना ते जवळजवळ नसतंच.
मागे विद्याने लिहिलं होतं तसं, मी कमावत नव्हते त्या काळात मला स्वतःसाठी काही खर्च करताना प्रशस्त वाटत नसे. अत्यावश्यक, आवश्यक, अनावश्यक अशा चाळण्या लावून मी स्वतःसाठी वस्तू खरेदी करत असे. आताही त्या चाळण्या असतातच, पण चाळणीची छिद्रं जरा मोठी. यालाही बाकी कारण काहीच नाही. स्वभावातल्या गाठी एवढंच.
आपण घर सांभाळत असतो तेव्हा सगळ्यांकडूनच गृहित मात्र धरले जातो. असं होणं हे थोडंफ़ार स्वाभाविक आहे असं म्हणलं तरी त्रास होतोच.

बाहेरील व्यक्ती तुमच्या कमावतं असण्या/नसण्याकडे कसं बघतात? त्याचा तुमच्यावर होणारा परिणाम :
बाहेरील व्यक्तींच्या प्रतिक्रिया सगळ्याच प्रकारच्या असतात. म्हणजे घरी असताना - बरं झालं घरी आहेस ते- मुलांना वेळ देता येतो. (किंवा अगदी टोक म्हणजे, बाई घरी असली की घराला घरपण असतं!) किंवा बायकांचं हे असंच - मुलं झाली की करियर वगैरे गुंडाळूनच ठेवावं लागतं. आणि बाहेर पडल्यावर - बरं झालं पुन्हा नोकरी धरलीस ते. मुलंही लवकर सुटी होतात. वगैरे वगैरे.
मला वाटतं, बघेनात का कसेही. आपली उद्दिष्टं स्पष्ट असली आणि आपण त्यांच्याशी प्रामाणिक असलो की पुरे आहे.
पण नेहमीच बाहेरच्यांना इतकं सहजपणे कानाआड नाही करता येत. कधीतरी कुणीतरी जिव्हारी लागणारं काही बोलून जातं. मग ते बोल मागे टाकण्यासाठी स्वतःशीच झगडणं- स्वतःला समजावणं आणि त्याची बोच कमी करत रहाणं.