वडिलांच्या वयाच्या पुरुषाशी नायिकेचे फ़सवून लग्न लावले जाते आणि मग त्याविरूध्द ती बंड पुकारते. जरठ-बाला(कुमारी) विवाहाची समस्या मांडणार्‍या प्रभातच्या ‘कुंकु’ चित्रपटाने किंवा देवलांच्या ‘संगीत शारदा' नाटकाने या अनिष्ट विवाहप्रथेला छेद देणारा विचार त्यावेळेस मांडला. खरचं किती अन्यायी प्रथा होती ती! त्या मुलीचे कोमल भावविश्व कसे करपून जात असेल अशा लग्नाने.
हे झाले त्याकाळातले; आजच्या काळात देखील, आपल्यापेक्षा १५-२० वर्षांनी मोठया असणा-या पुरूषावर प्रेम करणा-या/लग्न करणा-या(स्वखुषीने) स्त्रिया देखील आहेतच की! वयातील अंतर एवढे जास्त म्हणजे विचारांमधे दरी निर्माण होत नसेल? एकमेकांना समजून घेणे कस शक्य होत असेल? कदाचित नातेसंबंध सांभाळण्याची प्रगल्भता/क्षमता असेल त्यांच्यात.
लग्न करताना, पुरुषापेक्षा स्त्री वयाने लहान असावी असा एक सामाजिक नियमच (का निसर्गनियम?) ठरून गेला आहे. स्त्री ने तिच्यापेक्षा अधिक कर्तृत्ववान असणा-या, तिच्यापेक्षा मनाने खंबीर, उंचीनेही 'मोठा' असणा-या पुरुषाशीच लग्न करावे अशी सर्वसाधारण धारणा असते. मधे वाचनात आले होते की पुरुषाने स्त्रीपेक्षा वयाने मोठं असावं याचे कारण दोघांच्या मानसिकतेतील फ़रक! पुरुषापेक्षा स्त्रीत जास्त प्रमाणात असणारी सहनशीलता, तिची नैसर्गिक शारीरिक जडणघडण वगैरे. असेल ही कदाचित काही प्रमाणात ह्यात तथ्य, पण म्हणून असा नियम होऊ शकत नाही.
समाजाच्या ह्या चौकटीबाहेर जाण्याचा जरा कोणी प्रयत्न केला की तो चर्चेचा विषय होतो. नर्मदा बचाव आंदोलनात सहभागी होण्यासाठी मी अहमदाबादला निघाले होते. माझ्या बरोबर तेव्हा कुसुम कर्णिक होत्या. त्यांच्याबरोबर गप्पा मारताना समजले की त्यांचा नवरा(आनंद कपूर) त्यांच्यापेक्षा १५-१६ वर्षांनी लहान आहे. मला त्यावेळेस जरा नवलच(खरतरं विचित्रच) वाटले होते. अशी उदाहरणे त्याआधी बघितली/ऐकली होती (सचिन तेंडुलकर, काही सिनेनट), पण त्यांचे सामाजिक वर्तुळ वेगळे आहे, त्यामुळे चालत असेल असे वेगळे काहीतरी असे वाटायचे. पण आजकाल अगदी आपल्या आजूबाजूला सुध्दा अशी जोडपी असतात. माझ्या एका मावसभावाने पण त्याच्यापेक्षा ५-६ वर्षांनी मोठया असलेल्या मुलीशी लग्न केले आहे. त्याला तिच्यातले काय भावले असेल किंवा तिला त्याच्याशी लग्न का करावेसे वाटले असेल असे प्रश्न नाही पडले मला. कारण ही आवड-निवड पूर्णत: खाजगी गोष्ट आहे. त्याचे स्पष्टीकरण देता येत नाही किंवा देण्याची काही गरजही नाही. पण असे सामाजिक परंपरेला छेद देणारे विवाह ‘प्रेम विवाहच’ असतात; रीतसर ठरवून केलेल्या लग्नात, वयाने जाऊ देत पण शिक्षण, नोकरी, उंची, सामाजिक दर्जा ह्यापैकी कशातही मुलीपेक्षा कमी असलेला मुलगा निवडणे असे उदाहरण विरळाच!
वैवाहिक (सह)जीवन यशस्वी होणं, हे वय लहान-मोठं असण्यावर अवलंबून असतं का? स्त्रीचं वय पुरुषापेक्षा जास्त असल्यास त्यांच्या नातेसंबंधावर परिणाम होतो की नाही? हे ठरवणं अवघड आहे. परस्परांच्या संमतीने निवड झालेली असेल, तर खरतरं सहजीवनात काही प्रॉब्लेम येऊ नयेत. पण कधीकधी वयातील हा फ़रक काही वर्षांनंतर टोचतही असेल. अर्थात हे दोघांच्या मॅच्युरिटीवर, परस्परांवरील विश्वासावर अवलंबून असते असे मला वाटते.
हे झाले त्याकाळातले; आजच्या काळात देखील, आपल्यापेक्षा १५-२० वर्षांनी मोठया असणा-या पुरूषावर प्रेम करणा-या/लग्न करणा-या(स्वखुषीने) स्त्रिया देखील आहेतच की! वयातील अंतर एवढे जास्त म्हणजे विचारांमधे दरी निर्माण होत नसेल? एकमेकांना समजून घेणे कस शक्य होत असेल? कदाचित नातेसंबंध सांभाळण्याची प्रगल्भता/क्षमता असेल त्यांच्यात.
लग्न करताना, पुरुषापेक्षा स्त्री वयाने लहान असावी असा एक सामाजिक नियमच (का निसर्गनियम?) ठरून गेला आहे. स्त्री ने तिच्यापेक्षा अधिक कर्तृत्ववान असणा-या, तिच्यापेक्षा मनाने खंबीर, उंचीनेही 'मोठा' असणा-या पुरुषाशीच लग्न करावे अशी सर्वसाधारण धारणा असते. मधे वाचनात आले होते की पुरुषाने स्त्रीपेक्षा वयाने मोठं असावं याचे कारण दोघांच्या मानसिकतेतील फ़रक! पुरुषापेक्षा स्त्रीत जास्त प्रमाणात असणारी सहनशीलता, तिची नैसर्गिक शारीरिक जडणघडण वगैरे. असेल ही कदाचित काही प्रमाणात ह्यात तथ्य, पण म्हणून असा नियम होऊ शकत नाही.
समाजाच्या ह्या चौकटीबाहेर जाण्याचा जरा कोणी प्रयत्न केला की तो चर्चेचा विषय होतो. नर्मदा बचाव आंदोलनात सहभागी होण्यासाठी मी अहमदाबादला निघाले होते. माझ्या बरोबर तेव्हा कुसुम कर्णिक होत्या. त्यांच्याबरोबर गप्पा मारताना समजले की त्यांचा नवरा(आनंद कपूर) त्यांच्यापेक्षा १५-१६ वर्षांनी लहान आहे. मला त्यावेळेस जरा नवलच(खरतरं विचित्रच) वाटले होते. अशी उदाहरणे त्याआधी बघितली/ऐकली होती (सचिन तेंडुलकर, काही सिनेनट), पण त्यांचे सामाजिक वर्तुळ वेगळे आहे, त्यामुळे चालत असेल असे वेगळे काहीतरी असे वाटायचे. पण आजकाल अगदी आपल्या आजूबाजूला सुध्दा अशी जोडपी असतात. माझ्या एका मावसभावाने पण त्याच्यापेक्षा ५-६ वर्षांनी मोठया असलेल्या मुलीशी लग्न केले आहे. त्याला तिच्यातले काय भावले असेल किंवा तिला त्याच्याशी लग्न का करावेसे वाटले असेल असे प्रश्न नाही पडले मला. कारण ही आवड-निवड पूर्णत: खाजगी गोष्ट आहे. त्याचे स्पष्टीकरण देता येत नाही किंवा देण्याची काही गरजही नाही. पण असे सामाजिक परंपरेला छेद देणारे विवाह ‘प्रेम विवाहच’ असतात; रीतसर ठरवून केलेल्या लग्नात, वयाने जाऊ देत पण शिक्षण, नोकरी, उंची, सामाजिक दर्जा ह्यापैकी कशातही मुलीपेक्षा कमी असलेला मुलगा निवडणे असे उदाहरण विरळाच!
वैवाहिक (सह)जीवन यशस्वी होणं, हे वय लहान-मोठं असण्यावर अवलंबून असतं का? स्त्रीचं वय पुरुषापेक्षा जास्त असल्यास त्यांच्या नातेसंबंधावर परिणाम होतो की नाही? हे ठरवणं अवघड आहे. परस्परांच्या संमतीने निवड झालेली असेल, तर खरतरं सहजीवनात काही प्रॉब्लेम येऊ नयेत. पण कधीकधी वयातील हा फ़रक काही वर्षांनंतर टोचतही असेल. अर्थात हे दोघांच्या मॅच्युरिटीवर, परस्परांवरील विश्वासावर अवलंबून असते असे मला वाटते.
फ्रॉईड च्या father fixation / mother fixation ची एक कारणपरंपरा सांगितली जाते यामागे
ReplyDelete